4. Angelologia

W Księdze Daniela pojawia się rozbudowana nauka o istotach niebiań­skich, które nie są już jedynie posłańcami (mal'ākîm) Boga, jak we wcześniejszej tradycji biblijnej, ale odgrywają decydującą rolę w historii, która obejmuje zarów­no sferę ziemską, jak i niebiańską.
W Dn 3 i 6 pojawiają się istoty niebiańskie jako działający z polecenia Boga, w wyniku czego zostają ocaleni z niebezpieczeństwa śmierci trzej młodzieńcy wrzu­ceni do ognistego pieca (3, 25) oraz Daniel wtrącony do jaskini lwów (6, 23).
W Dn 4 istoty niebiańskie są określane jako czuwający, strażnicy ('îrîn) oraz święci (qaddîšîn). Za ich pośrednictwem Bóg kieruje sprawami niebios i ziemi na wzór króla otoczonego swoim dworem. Podobnie jak ziemski władca posługiwał się swoimi „strażnikami", którzy stanowili jego „oczy i uszy" w kontrolowaniu i kierowaniu państwem, tak również Bóg w kontrolowaniu i kierowaniu sprawami niebios i ziemi posługiwał się członkami swego dworu. Według Dn 4, gdzie Na-buchodonozor w śnie zobaczył istoty niebiańskie wydające decyzję o jego upoko­rzeniu, a następnie w interpretacji jaką podaje królowi Daniel, decyzja należy tyl­ko do Boga (w. 21). Istoty niebiańskie nazywane „czuwającymi", „strażnikami" spełniały podobną rolę jak posłańcy mal'ākîm we wcześniejszej tradycji biblij­nej, a więc przekazywały ludziom wolę Boga, ale tutaj podkreśla się również to, że one również w jakimś stopniu uczestniczą w sprawowaniu przez Boga władzy oraz w podejmowaniu przez Niego decyzji odnoszących się do losów ziemskich królestw i ich władców. Bóg nie tylko panuje nad nimi wszystkimi, ale również wykorzystuje je w sprawowaniu przez siebie władzy, która jest absolutna i nieza­leżna od nikogo. Termin święci (aram. qaddîšîn; hebr. q^edôšîm) jest określeniem istot niebiańskich w wizjach apokaliptycznych, zwłaszcza w Dn 7 i 8.
W Dn 7 Bóg zasiadający na tronie jest otoczony niezliczoną liczbą istot nie­biańskich, które Mu służą (w. 10). Warto zauważyć, że aramejski rdzeń šmš (słu­żyć, być do dyspozycji; oddawać cześć, uwielbiać), pojawia się jedynie tutaj, nato­miast jego hebrajski odpowiednik šrt często odnosi się w tradycji biblijnej do służby na królewskim dworze (np. 2 Sm 13,17; 2 Krn 22,8; 1 Krl 1,4.15; Est 1,10; 2,2; 6,3), zwłaszcza w odniesieniu do wysokich dygnitarzy państwowych w zakresie spraw politycznych i militarnych (np. 1 Krn 27,1; 28,1; 2 Krn 17,19), a w tradycji kapłańskiej (P) i w dziele kronikarskim staje się terminem technicz­nym określającym służbę kultyczną. W Iz 56, 6 tym czasownikiem określa się służbę Bogu w czasach ostatecznych (por. Iz 60,7.10; 61,6). Określenie wielkiej ilości istot niebiańskich w otoczeniu Boga jako tysiąc tysięcy (...) i miriady miriad pojawia się w tradycji biblijnej tylko w Dn 7, 10. Nigdzie w Biblii nie podaje się liczby istot niebiańskich, natomiast podobnych określeń na oznaczenie wielkiej ilości, mnóstwa zazwyczaj używa się w sensie militarnym i odnosi się do liczby wojska (np. Lb 10,36; Kpł 26,8; Pwt 32,30; 33,17; Ps 91,7; 1 Sm 18, 7), czę­sto w kontekście pokonania wrogów przez Boga. Ukazanie istot niebiańskich jako otaczających tron, na którym zasiada Bóg, nawiązuje do koncepcji dworu niebiańskiego lub zgromadzenia istot niebiańskich rozpowszechnionej w litera­turze starożytnego Bliskiego Wschodu oraz w tradycji biblijnej (np. 1 Krl 22,19; Iz 6; Jr 23,18; Za 3,1-10; Hi 1-2; Ps 82; 89,6-8). Przykładem opisu dworu niebiańskiego jest wizja proroka Micheasza z 1 Krl 22, 19: „zobaczyłem JHWH siedzącego na swym tronie i cały zastęp niebios stojący przy Nim po Jego prawej i po lewej stronie". Taka koncepcja jest zakorzeniona w przekonaniu starożyt­nych o istnieniu zgromadzenia bogów na wzór dworu królewskiego otaczającego władcę. Motyw Boga zasiadającego na tronie i otoczonego niezliczoną liczbą istot niebiańskich podkreśla absolutną i suwerenną władzę jaką Bóg sprawuje za­równo w sferze niebiańskiej, jak i w sferze ziemskiej oraz Jego transcendencję.
 

W Księdze Daniela istoty niebiańskie spełniają funkcję pośredników Bożego objawienia oraz tłumaczy wizji, co jest charakterystyczne dla literatury apoka­liptycznej (np. HenEt) i zostanie rozwinięte w późniejszych pismach tego typu (np. 4 Ezd; ApBaSyr). W Dn 7,16 wizjoner prosi o wyjaśnienie wizji jednego ze stojących, a więc istotę niebiańską, która tutaj pozostaje anonimowa. Zwrócenie się wizjonera o pomoc w zrozumieniu wizji do członka niebiańskiego dworu jest typowe dla opisu symbolicznej wizji. Istota niebiańska określona jako jeden ze stojących, do której zwraca się Daniel, nawiązuje do koncepcji dworu JHWH, przed którym stoją istoty niebiańskie, służąc i oddając Mu cześć (np. 1 Krl 22,19). W Dn 8-12 wyraźnie pojawia się istota niebiańska spełniająca rolę tłuma­cza wizji, a Dn 11, 2 - 12, 14 stanowi w rzeczywistości przemowę anioła skiero­waną do Daniela. W Dn 10 znajduje się szczegółowy opis istoty ukazującej się wizjonerowi i wyjaśniającej mu znaczenie wizji: oto jakiś mąż ubrany w lniane szaty, a jego biodra były przepasane czystym złotem. Jego ciało było jak chryzolit, jego twarz jak wygląd błyskawicy, jego oczy jak pochodnie ognia, jego ramiona i jego stopy jak wygląd polerowanego brązu, a głos jego słów jak głos tłumu (ww. 5-6), co nawiązuje do wcześniejszych tradycji biblijnych, a zostało rozwinięte w później­szej literaturze apokaliptycznej. W Dn 9, 21 o Gabrielu wizjoner mówi, że lecąc w [szybkim] locie zbliżył się do mnie w czasie wieczornej ofiary. Najprawdopodob­niej podkreśla się tutaj fakt szybkiego przybycia anioła, ale pojawienie się anio­ła określone jako „latanie" sugeruje, że miał on skrzydła. Jeśli jest to właściwe rozumienie lekcji znajdujące się w TM, która sprawia uczonym wiele trudności w interpretacji, to byłaby to pierwsza wzmianka o „lecącym aniele", a więc posia­dającym skrzydła. W Biblii Hebrajskiej pojawiają się uskrzydlone istoty niebiań­skie, między innymi serafiny (Iz 6, 2), cheruby (Wj 25, 18-20; 1 Krl 6, 23-28), czy „istoty żyjące" (Ez 1,5-6), ale nigdy w taki sposób nie są przedstawiani posłańcy przybywający do człowieka z polecenia Boga.
Księga Daniela jest jedyną księgą w Biblii Hebrajskiej, gdzie dwie istoty nie­biańskie są obdarzone imieniem własnym, mianowicie Gabriel (8,1; 9,21) oraz Michał (10,13.21; 12,1). Hebrajskie imię Gabrî'ēl (Gabriel), znaczy Bóg jest moim bohaterem / wojownikiem. W Dn 8,16; 9,21 (por. Łk 1,19. 26) jest on ukazany w roli anioła tłumacza, który z polecenia Boga udziela Danielowi obja­wienia i wyjaśnia jego znaczenie. Natomiast w Dn 10, chociaż nie jest on tam nazwany imieniem własnym, to jednak uczeni identyfikują istotę niebiańską, która tam się ukazuje z Gabrielem, jest on ukazany jako jeden z książąt, który walczy razem z Michałem przeciwko księciu Persji i księciu Jawanu. Prawdopo­dobnie pod wpływem NT Gabrielowi przypisuje się przede wszystkim funkcję przekaziciela Bożego objawienia, warto jednak pamiętać o jego roli jako wojow­nika, co zostaje uwypuklone w Dn 10 oraz w późniejszej literaturze, między in­nymi w HenEt 10,9, 1QM 9,15-16 oraz w aramejskich tekstach magicznych, co podkreśla również znaczenie jego imienia.
Hebrajskie imię Mikā'ēl (Michał), znaczy kto [jest]jak Bóg. W Dn 10-12 Michał jest przedstawiony jako wykonawca decyzji powziętych przez Boga. W Dn 10, 13 jest on nazwany jednym z pierwszych książąt, a w Dn 12,1 wielkim księ­ciem. Podczas gdy w hebrajskim tekście w Dn 10, 21 jest on określony jako wasz książę, to wyjątkowo uroczystym tytułem Michał jest obdarzony w wersji greckiej (pap. 967): „anioł, dowódca potężny, będący nad synami twojego narodu" (10, 21). W Dn 10 - 12 Michał jest ukazany jako niebiański wojownik, który walczy za Izraela, jako książę tego narodu (zob. 10,21; 12,1). Warto zauważyć, że we wcześniejszej tradycji biblijnej podobna rola jest przypisywana wyłącznie Bogu (Joz 5,13-15; zob. Wj 15,3; Pwt 32).

Militarny charakter funkcji spełnianej przez Michała, który przede wszystkim jest ukazywany jako wojownik podkreśla się w literaturze okresu Drugiej Świątyni (np. HenEt 10,11; 1QM 9, 15-16; 17, 6-7) oraz w Ap 12, 7, gdzie pojawia się jako przywódca stojący na czele wojsk nie­biańskich walczących ze Smokiem i jego aniołami. Wielu uczonych identyfikuje Michała z „księciem świateł" (1QS 3, 20; CD 5, 18), „księciem światła" (1QM 13, 10) oraz z postacią Melchizedeka z 11Q13. Wydaje się, że o słuszności iden­tyfikacji Michała z postacią Melchizedeka świadczy tekst w 4Q544, frag. 3, linie 2-3, gdzie jest mowa o kimś, kogo obdarza się trzema określeniami stanowiącymi tytuły a jednocześnie imiona, mianowicie „Melchizedek", „książę światła" oraz „Michał", co stoi w opozycji do księcia ciemności. Warto zauważyć, że w Dn 12 rola Michała nie ogranicza się jedynie do wymiaru militarnego, ale obejmuje również aspekt jurydyczny, a więc jest on obrońcą i wykonawcą wyroku wydane­go przez Boga. Wojna, której przewodzi Michał ma charakter sądu, zaś zwycię­stwo w walce staje się równocześnie ukaraniem tych, którzy z nim walczą, a więc wszystkich sprzeciwiających się Bogu, zarówno istot niebiańskich, jak i ludzi.
Najważniejszym wkładem Księgi Daniela do nauki o aniołach jest z pewno­ścią ukazanie istot niebiańskich jako książąt, a więc opiekunów i władców po­szczególnych narodów. W Dn 10 - 12 Michał jest nazwany księciem twego na­rodu, tj. Izraela, jak również pojawiają się tam nie wymienieni z imienia „książę Persji" oraz „książę Jawanu". Należy podkreślić, że istoty niebiańskie obdarzo­ne w Dn 10 - 12 tytułem śārîm (książęta), nie są „opiekunami", a więc istotami na usługach w znaczeniu aniołów stróżów. Służebny charakter aniołów zostaje uwypuklony dopiero w NT (np. Hbr 1,14). W Dn 10 - 12 istoty niebiańskie nazywane książętami są władcami nad narodami, które są im powierzone. Są opiekunami w sensie patronów poszczególnych narodów. W powszechnym prze­konaniu ludzi starożytnego Bliskiego Wschodu poszczególne narody posiada­ją swoich opiekunów w niebiosach w postaci bóstw czy istot niebiańskich. Ich obecność jest poświadczona również w tradycji biblijnej (Pwt 32, 8-9). Takie przekonanie ma swoje źródło w koncepcji dworu niebiańskiego, gdzie bóstwo najwyższe było otoczone licznymi bóstwami niższej rangi i sprawowało nad nimi władzę. Przekonanie o istnieniu bóstw opiekujących się narodami, a jednocze­śnie sprawujących nad nimi władzę, pojawia się w 2 Krl 18, 33 (zob. też 2 Krl 19,12; Iz 36,18; 37,12; Syr 17,17; Jub 15,31). Podczas gdy w literaturze mi­tologicznej bóstwa odgrywają decydującą rolę, to w Księdze Daniela, podob­nie jak w całej tradycji biblijnej, ich rola została zredukowana do niższych rangą istot niebiańskich podporządkowanych panowaniu Boga, ponieważ to On jest jedy­nym Władcą, i to On jako „Książę książąt" ma nad nimi absolutną władzę. Chociaż w Księdze Daniela koncepcja bóstw zostaje zdemitologizowana, to nie jest wyklu­czone, że istoty niebiańskie nazywane książętami, według autora wizji posiadają jeszcze pewnego rodzaju status boski. W Dn 8, 11 Bóg jest obdarzony tytułem Książę wojska, a w 8, 25 Księciem książąt. O tym, że posiadają one do pewnego stopnia autonomiczną władzę świadczy wzmianka o konflikcie, który toczy się w sferze niebiańskiej pomiędzy Michałem a książętami Persji i Jawanu. Konflikt istot określonych jako książęta, które stoją na czele dwóch przeciwstawnych so­bie obozów jest uwypuklony w literaturze qumrańskiej, gdzie z jednej strony po­jawia się „książę świateł" (1QS 3, 20; CD 5, 18), „książę światła" (1QM 13, 10) a z drugiej „książę królestwa niegodziwości" (1QM 17, 5-6). W 1QM podkreśla się autorytet i władzę, którą posiadają „książęta", mówiąc o „panowaniu Mi­chała" (17, 7), lub w odniesieniu do Beliala o „jego grzesznym panowaniu" (13, 4). Według Dn 10 - 12 wydarzenia na ziemi są rezultatem wojny prowadzonej w sferze niebiańskiej pomiędzy książętami. Chociaż bieg wydarzeń został usta­lony przez Boga i to On jest Panem historii kontrolującym jej rozwój, to jednak istoty niebiańskie nazywane „książętami" odgrywają tutaj decydującą rolę, po­nieważ ich postępowanie bezpośrednio wpływa na dzieje ludzi.